یەکشەممە کاتژمێر 01:25 PM2 ڕۆژ دانراوە لە دڵی چیا سەرکەشەکانی هەوراماندا، شارۆچکەیەک هەیە کە بۆنی گوێز و دەنگی ئاو ئاوێتەی یەکیان کردووە؛ تەوێڵە. ئەم شارۆچکەیە تەنها شوێنی نیشتەجێبوون نییە، بەڵکو مۆزەخانەیەکی زیندووە کە مێژووی سەدان ساڵەی پێکەوەژیانی مرۆڤ و سروشتی تێدا تۆمار کراوە. بەڵام ئەمڕۆ، ئەگەر بە کۆڵانەکانیدا گوزەر بکەیت، هەست بە ئازارێکی بێدەنگ دەکەیت؛ ئازاری ونبوونی شوناس لەژێر قورسایی بلۆک و چیمەنتۆدا.ئەم وتارە گەشتێکە بۆ قوڵایی برینەکانی تەلارسازیی تەوێڵە و گەڕانە بەدوای دەرمانێکدا کە لە دراوسێکانمانەوە (هەورامانی ڕۆژهەڵات) فێری بووین.شوناسی بریندار: کاتێک بەمۆدێرن بوون سروشت دەکوژێتتەلارسازیی ڕەسەنی تەوێڵە لەسەر بنەمای "تەلارسازیی خۆماڵی" (Vernacular Architecture) دامەزراوە؛ واتە بەکارهێنانی ئەوەی سروشت پێت دەبەخشێت. دیوارەکان لە بەردی شاخەکان، سەقف لە دار و خۆڵ، و پەنجەرەکان ڕووەو خۆر و هەوا. ئەمە تەنها جوانی نەبوو، بەڵکو زیرەکیی باپیرانمان بوو بۆ خۆگونجاندن.بەڵام ئێستا، تەوێڵە ڕووبەڕووی "پیسبوونی بینایی" (Visual Pollution) بووەتەوە. خانوو شێوەی پاکەتی شقارتە، ڕووکاری پلاستیک (PVC)، و کاشییە بریقەدارەکان شوێنی بەردە بەنرخەکانیان گرتووەتەوە. ئەمە نەک تەنها سیمای شارۆچکەکەی شێواندووە، بەڵکو ڕۆحی گەشتیاریی ناوچەکەشی کوشتووە. گەشتیارێک کە لە ئەوروپا یان لە باشووری عێراقەوە دێت، ئارەزووی بینینی تەلارێک ناکات کە لە ناوەڕاستی بەغداش هەیە، ئەو بەدوای جیاوازیدا دەگەڕێت."تەلارسازی لە هەورامان تەنها دروستکردنی خانوو نییە، بەڵکو هونەری گفتوگۆیە لەگەڵ شاخدا، بەبێ ئەوەی شاخەکە ئازار بدەیت." وانەیەک لە ڕۆژهەڵاتەوە: چۆن ئەوان سەرکەوتن؟تەنها چەند کیلۆمەترێک ئەولاتر، لە دیوی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، هەورامانی تەخت و گوندەکانی (هەجیج و سلێن) چیرۆکێکی جیاواز دەگێڕنەوە. لە ساڵی ٢٠٢١، یونسکۆ (UNESCO) ئەم ناوچەیەی خستە لیستی کەلەپووری جیهانییەوە. بەڵام بۆچی؟نهێنییەکە لە "پاراستنی توندوتۆڵ"دایە. لەوێ، شارەوانی و خەڵکەکە ڕێککەوتنێکی نەنووسراویان هەیە:1. قەدەغەی تەواوەتیی ماددەی نامۆ: مەحاڵە لە گوندێکی وەک هەجیج مۆڵەت بە دروستکردنی بینایەک بدرێت ئەگەر ڕووکارەکەی بەردی تاشراوی ناوچەکە نەبێت.2. پاراستنی هێڵی ئاسۆ (Skyline): هیچ بینایەک بۆی نییە دیمەنی سروشتی لە بیناکەی پشتەوەی خۆی بگرێت، ئەمەش بنەمای (سەربانی ماڵێک ئەبێتە حەوشەی ئەوی دی)ی پاراستووە.3. ئابووریی بەردین: خەڵکەکە تێگەیشتن کە پاراستنی ئەو خانووە کۆنانە، پارەیە. ئێستا ماڵەکان کراونەتە شوێنی مانەوەی گەشتیار (Homestay) و داهاتەکەی زۆر زیاترە لەوەی خانوویەکی مۆدێرن دروستی بکات.نەخشەڕێگایەک بۆ ڕزگارکردنی تەوێڵەئایا کار لە کار ترازاوە؟ نەخێر. تەوێڵە هێشتا خاوەنی تۆپۆگرافیا و کەلەپورە کۆنەکەیەتی. بۆ گەڕانەوەی شکۆ بۆ ئەم شارۆچکەیە، پێویستمان بە شۆڕشێکی تەلارسازییە:یەکەم: ناوچەی سور: دەبێت سەنتەری کۆنی تەوێڵە وەک "ناوچەی پارێزراو" دەستنیشان بکرێت. هەر دەستکارییەک دەبێت بە مەرجی مانەوەی سیمای کۆن بێت.دووەم: هاندانی دارایی: حکومەت دەتوانێت بۆیە و چیمەنتۆی ڕووکار قەدەغە بکات و لە بەرامبەردا قەرز بدات بەو کەسانەی دەیانەوێت ماڵەکانیان بە بەرد و تەختە نۆژەن بکەنەوە.سێیەم: گەڕانەوە بۆ دار: پێویستە هان بدرێت دەرگا و پەنجەرەکان لە دار یان ڕەنگی دار دروست بکرێنەوە، نەک ئەلەمنیۆمی سپی و شین کە وەک پەڵەیەکی نامۆ دەردەکەون.کۆتایی: هەڵبژاردن لە دەستی ئێمەدایەتەوێڵە لەبەردەم دوو ڕێیاندایە؛ یان دەبێتە شارۆچکەیەکی بێ ناسنامەی پڕ لە کۆنکرێت کە دوای دە ساڵی تر کەس ئارەزووی سەردانی ناکات، یان دەبێتە نموونەیەکی جیهانی وەک دەستە خوشکەکانی لە دیوی ڕۆژهەڵات. پاراستنی تەلارسازیی تەوێڵە تەنها ئەرکی شارەوانی نییە، ئەرکی ئەخلاقیی هەر تاکێکە کە دەیەوێت نەوەی داهاتوو بزانن "ئێمە کێ بووین".با ڕێگە نەدەین دەنگی "میکسەر و بلۆک" زاڵ بێت بەسەر ئاوازی "بەرد و دار"دا.تایبەتمەندییە تەکنیکییەکانی تەلارسازیی هەوراماندیواری وشکەچن (Dry Stone Wall): دیوار بەبێ بەکارهێنانی قوڕ و چیمەنتۆ، تەنها بە هونەری دانانی بەرد لەسەر بەرد.پلەبەندی (Terracing): گونجاندنی بینا لەگەڵ لێژیی شاخ بۆ کەمکردنەوەی مەترسی داڕمان و پاراستنی زەوی کشتوکاڵی.ئاراستەی باشوور: زۆربەی خانووەکان ڕووەو باشوورن بۆ وەرگرتنی زۆرترین تیشکی خۆر لە زستاندا.
یەکشەممە کاتژمێر 06:13 PM2 ڕۆژ دەستەکانت خۆش بێت کاك @دانا فخرالدین مصطفى بابەتێکی جوان و بە پێزت نوسیوە.ئەم پێشێلکاریانەی کە بۆ تەوێڵە باسیان لێوە دەکەی بەرامبەر زۆربەی شار و ناوچەکانی تر کراوە بە داخەوە، لە سلێمانیش تەنانەت چەندین شوێن تێك دراوە و ڕەسەنایەتی شارەکە یان شێوێندراوە یان تێك دراوە یان گۆڕدراوە کە ئەمەیان لە هەمووی مەترسیدارترە.بەڵام ئەتوانین تەوێڵە وەك نمونە باس بکەینو هەوڵی ڕزگار کردنی بدرێت و دواتریش شار و ناوچەکانی تر.پێویستە لایەنە حکومیەکان ڕۆڵی بەرچاو بگێڕن لەو بوارە دا.دووبارە دەست خۆش
لە دڵی چیا سەرکەشەکانی هەوراماندا، شارۆچکەیەک هەیە کە بۆنی گوێز و دەنگی ئاو ئاوێتەی یەکیان کردووە؛ تەوێڵە. ئەم شارۆچکەیە تەنها شوێنی نیشتەجێبوون نییە، بەڵکو مۆزەخانەیەکی زیندووە کە مێژووی سەدان ساڵەی پێکەوەژیانی مرۆڤ و سروشتی تێدا تۆمار کراوە. بەڵام ئەمڕۆ، ئەگەر بە کۆڵانەکانیدا گوزەر بکەیت، هەست بە ئازارێکی بێدەنگ دەکەیت؛ ئازاری ونبوونی شوناس لەژێر قورسایی بلۆک و چیمەنتۆدا.
ئەم وتارە گەشتێکە بۆ قوڵایی برینەکانی تەلارسازیی تەوێڵە و گەڕانە بەدوای دەرمانێکدا کە لە دراوسێکانمانەوە (هەورامانی ڕۆژهەڵات) فێری بووین.
شوناسی بریندار: کاتێک بەمۆدێرن بوون سروشت دەکوژێت
تەلارسازیی ڕەسەنی تەوێڵە لەسەر بنەمای "تەلارسازیی خۆماڵی" (Vernacular Architecture) دامەزراوە؛ واتە بەکارهێنانی ئەوەی سروشت پێت دەبەخشێت. دیوارەکان لە بەردی شاخەکان، سەقف لە دار و خۆڵ، و پەنجەرەکان ڕووەو خۆر و هەوا. ئەمە تەنها جوانی نەبوو، بەڵکو زیرەکیی باپیرانمان بوو بۆ خۆگونجاندن.
بەڵام ئێستا، تەوێڵە ڕووبەڕووی "پیسبوونی بینایی" (Visual Pollution) بووەتەوە. خانوو شێوەی پاکەتی شقارتە، ڕووکاری پلاستیک (PVC)، و کاشییە بریقەدارەکان شوێنی بەردە بەنرخەکانیان گرتووەتەوە. ئەمە نەک تەنها سیمای شارۆچکەکەی شێواندووە، بەڵکو ڕۆحی گەشتیاریی ناوچەکەشی کوشتووە. گەشتیارێک کە لە ئەوروپا یان لە باشووری عێراقەوە دێت، ئارەزووی بینینی تەلارێک ناکات کە لە ناوەڕاستی بەغداش هەیە، ئەو بەدوای جیاوازیدا دەگەڕێت.
"تەلارسازی لە هەورامان تەنها دروستکردنی خانوو نییە، بەڵکو هونەری گفتوگۆیە لەگەڵ شاخدا، بەبێ ئەوەی شاخەکە ئازار بدەیت."
وانەیەک لە ڕۆژهەڵاتەوە: چۆن ئەوان سەرکەوتن؟
تەنها چەند کیلۆمەترێک ئەولاتر، لە دیوی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، هەورامانی تەخت و گوندەکانی (هەجیج و سلێن) چیرۆکێکی جیاواز دەگێڕنەوە. لە ساڵی ٢٠٢١، یونسکۆ (UNESCO) ئەم ناوچەیەی خستە لیستی کەلەپووری جیهانییەوە. بەڵام بۆچی؟
نهێنییەکە لە "پاراستنی توندوتۆڵ"دایە. لەوێ، شارەوانی و خەڵکەکە ڕێککەوتنێکی نەنووسراویان هەیە:
1. قەدەغەی تەواوەتیی ماددەی نامۆ: مەحاڵە لە گوندێکی وەک هەجیج مۆڵەت بە دروستکردنی بینایەک بدرێت ئەگەر ڕووکارەکەی بەردی تاشراوی ناوچەکە نەبێت.
2. پاراستنی هێڵی ئاسۆ (Skyline): هیچ بینایەک بۆی نییە دیمەنی سروشتی لە بیناکەی پشتەوەی خۆی بگرێت، ئەمەش بنەمای (سەربانی ماڵێک ئەبێتە حەوشەی ئەوی دی)ی پاراستووە.
3. ئابووریی بەردین: خەڵکەکە تێگەیشتن کە پاراستنی ئەو خانووە کۆنانە، پارەیە. ئێستا ماڵەکان کراونەتە شوێنی مانەوەی گەشتیار (Homestay) و داهاتەکەی زۆر زیاترە لەوەی خانوویەکی مۆدێرن دروستی بکات.
نەخشەڕێگایەک بۆ ڕزگارکردنی تەوێڵە
ئایا کار لە کار ترازاوە؟ نەخێر. تەوێڵە هێشتا خاوەنی تۆپۆگرافیا و کەلەپورە کۆنەکەیەتی. بۆ گەڕانەوەی شکۆ بۆ ئەم شارۆچکەیە، پێویستمان بە شۆڕشێکی تەلارسازییە:
یەکەم: ناوچەی سور: دەبێت سەنتەری کۆنی تەوێڵە وەک "ناوچەی پارێزراو" دەستنیشان بکرێت. هەر دەستکارییەک دەبێت بە مەرجی مانەوەی سیمای کۆن بێت.
دووەم: هاندانی دارایی: حکومەت دەتوانێت بۆیە و چیمەنتۆی ڕووکار قەدەغە بکات و لە بەرامبەردا قەرز بدات بەو کەسانەی دەیانەوێت ماڵەکانیان بە بەرد و تەختە نۆژەن بکەنەوە.
سێیەم: گەڕانەوە بۆ دار: پێویستە هان بدرێت دەرگا و پەنجەرەکان لە دار یان ڕەنگی دار دروست بکرێنەوە، نەک ئەلەمنیۆمی سپی و شین کە وەک پەڵەیەکی نامۆ دەردەکەون.
کۆتایی: هەڵبژاردن لە دەستی ئێمەدایە
تەوێڵە لەبەردەم دوو ڕێیاندایە؛ یان دەبێتە شارۆچکەیەکی بێ ناسنامەی پڕ لە کۆنکرێت کە دوای دە ساڵی تر کەس ئارەزووی سەردانی ناکات، یان دەبێتە نموونەیەکی جیهانی وەک دەستە خوشکەکانی لە دیوی ڕۆژهەڵات. پاراستنی تەلارسازیی تەوێڵە تەنها ئەرکی شارەوانی نییە، ئەرکی ئەخلاقیی هەر تاکێکە کە دەیەوێت نەوەی داهاتوو بزانن "ئێمە کێ بووین".
با ڕێگە نەدەین دەنگی "میکسەر و بلۆک" زاڵ بێت بەسەر ئاوازی "بەرد و دار"دا.
تایبەتمەندییە تەکنیکییەکانی تەلارسازیی هەورامان
دیواری وشکەچن (Dry Stone Wall): دیوار بەبێ بەکارهێنانی قوڕ و چیمەنتۆ، تەنها بە هونەری دانانی بەرد لەسەر بەرد.
پلەبەندی (Terracing): گونجاندنی بینا لەگەڵ لێژیی شاخ بۆ کەمکردنەوەی مەترسی داڕمان و پاراستنی زەوی کشتوکاڵی.
ئاراستەی باشوور: زۆربەی خانووەکان ڕووەو باشوورن بۆ وەرگرتنی زۆرترین تیشکی خۆر لە زستاندا.